Η Δημογραφία αποτελεί ένα σχετικά νέο επιστημονικό πεδίο με αντικείμενο τη μελέτη των ανθρώπινων πληθυσμών. Ουσιαστικά, στα δημογραφικά, αυτό που κυρίως ενδιαφέρει είναι η μελέτη της αναπαραγωγής, της φθοράς και της γεωγραφικής κινητικότητας (μετανάστευσης) ενός πληθυσμού. Οι διαδικασίες αυτές καθορίζουν το μέγεθος, την αύξηση και την κατά ηλικία δομή του πληθυσμού και παραπέμπουν στα δημογραφικά φαινόμενα, δηλαδή τη γονιμότητα-γεννητικότητα, τη θνησιμότητα και τη μετανάστευση. Η μελέτη των δημογραφικών φαινομένων συναρτάται άμεσα με την διαθεσιμότητα στατιστικών δεδομένων που αφορούν στα δημογραφικά γεγονότα, τα οποία είναι οι γεννήσεις, οι θάνατοι και ο αριθμός των μεταναστών.

Στις απαρχές της ανάπτυξης της Δημογραφίας, η έμφαση δόθηκε σε ζητήματα μέτρησης, εκτίμησης δημογραφικών μεγεθών σε περιπτώσεις ύπαρξης ατελών στατιστικών δεδομένων, καθώς και ανάπτυξης μεθόδων δημογραφικής ανάλυσης. Με το πέρασμα των ετών, στην προσπάθεια για μια όσο το δυνατόν πιο ακριβή και ορθή ποσοτική αποτύπωση των δημογραφικών φαινομένων, και κατ’ επέκταση των αντίστοιχων πληθυσμιακών αλλαγών, προστέθηκε η ανάγκη κατανόησης και ερμηνείας αυτών των μεταβολών. Το ενδιαφέρον διευρύνθηκε ώστε να συμπεριλαμβάνει την μελέτη των κοινωνικών και οικονομικών συνεπειών των δημογραφικών μεταβολών και εμπλουτίστηκε με την εξεύρεση κατάλληλων εργαλείων πολιτικής για την διαχείριση των πληθυσμιακών τάσεων.

Με το πέρασμα του χρόνου και ανάλογα με τη γεωγραφική περιοχή αλλάζει η ρητορική γύρω από τα δημογραφικά θέματα, ενώ αναδεικνύονται νέα σημεία προβληματισμού σχετικά με τις μεταβολές του πληθυσμού. Αρχικά οι ανησυχίες επικεντρώνονταν στις επιπτώσεις της ταχύτατης πληθυσμιακής αύξησης: αδυναμία μακροχρόνιας βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου των ατόμων, απειλή για το φυσικό περιβάλλον - ειδικότερα σε περιοχές του πλανήτη με χαμηλό βαθμό οικονομικής ανάπτυξης - αδυναμία απορρόφησης των νεο-εισερχόμενων στην αγορά εργασίας, ένταση των μεταναστευτικών ρευμάτων και ασθενείς προοπτικές οικονομικής διεύρυνσης αφού στο βαθμό που η πληθυσμιακή αύξηση απαιτεί μεταφορά πόρων σε μη-παραγωγικές επενδύσεις οι δυνατότητες για παραγωγικές επενδύσεις καθίστανται περιορισμένες.

Με το πέρασμα των δεκαετιών και την επιβράδυνση των ρυθμών αύξησης, η ανησυχία για την πληθυσμιακή έκρηξη έδωσε σταδιακά τη θέση της στον προβληματισμό σχετικά με την στασιμότητα και την πιθανή μείωση του πληθυσμού των οικονομικά προηγμένων χωρών. Η συνακόλουθη γήρανση των ηλικιακών πυραμίδων συνδυάστηκε με την διερεύνηση επιπτώσεων που σχετίζονται με τις ασθενείς μεταβολές του συνολικού μεγέθους και την ηλικιακή γήρανση του εργατικού δυναμικού. Ζητήματα όπως η βιωσιμότητα των συνταξιοδοτικών συστημάτων, η κοινωνικο-οικονομική θέση και κατάσταση υγείας των ηλικιωμένων ατόμων και των υπερηλίκων, η διασφάλιση των ρυθμών οικονομικής ανάπτυξης και η διατήρηση του κοινωνικού κράτους αποτελούν σήμερα τις μεγάλες προκλήσεις των ανεπτυγμένων οικονομιών. Από την άποψη αυτή, διαχρονικά, η Δημογραφία συνδέθηκε όλο και στενότερα με άλλους επιστημονικούς κλάδους και ειδικότερα την Οικονομία και την Κοινωνιολογία.

Το εγχειρίδιο αποτελείται από τρία μέρη και συνολικά από 12 κεφάλαια. Η συγγραφική ευθύνη για τα δύο πρώτα μέρη (Κεφάλαια 1-8) ανήκει στην Αλεξάνδρα Τραγάκη και για το τρίο μέρος (Κεφάλαια 9-12) στον Χρήστο Μπάγκαβο. Ο Δημήτρης Ντούνας είχε την ευθύνη της μορφοποίησης και της τελικής ηλεκτρονικής μορφής του εγχειριδίου.

Στο πρώτο μέρος παρουσιάζονται τα βασικά στοιχεία της επιστήμης της Δημογραφίας. Το Κεφάλαιο 1 παρουσιάζει την ιστορία της Δημογραφίας και την πορεία της μέχρι την αναγνώρισή της ως επιστήμη στα μέσα του 20ου αιώνα. Το Κεφάλαιο 2 περιγράφει τί είναι Δημογραφία, ποιο το αντικείμενό της, ποια τα διαφορετικά πεδία, ποιοι οι κλάδοι και ποιοι οι τομείς εφαρμογής της επιστήμης σήμερα. Στο Κεφάλαιο 3 αναλύονται οι βασικές πηγές πρωτογενών δεδομένων που χρησιμοποιούνται στη δημογραφική ανάλυση και σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν την ποιότητα και την αξιοπιστία της. Οι δημογραφικοί δείκτες και οι δημογραφικές μέθοδοι και τεχνικές που αποτελούν τον κορμό της θεωρίας της επιστήμης παρουσιάζονται και αναλύονται στα Κεφάλαια 4 και 5, αντίστοιχα.

Το δεύτερο μέρος παρουσιάζει τις βασικότερες εξελίξεις των δημογραφικών φαινομένων σε παγκόσμια κλίμακα και ανά μεγάλη γεωγραφική περιοχή, αναδεικνύοντας τις διαφοροποιήσεις μεταξύ περισσότερο και λιγότερο αναπτυγμένων περιοχών. Στο Κεφάλαιο 6 παρουσιάζεται συνοπτικά η ιστορία του ανθρώπινου πληθυσμού μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Το Κεφάλαιο 7 περιγράφει τις δημογραφικές εξελίξεις που συντελέστηκαν κατά τη διάρκεια του 20ου αι., ο οποίος θα μείνει στην ιστορία του ανθρώπινου γένους, ως ο αιώνας των ραγδαίων δημογραφικών εξελίξεων και κυρίως, ως η εκατοταετία της ταχύτερης πληθυσμιακής αύξησης. Τέλος, στο Κεφάλαιο 8 παρουσιάζονται οι πιο πρόσφατες τάσεις που ήδη διαφοροποιούνται από αυτές του προηγούμενου αιώνα και αναδεικνύονται οι κυριότερες δημογραφικές προκλήσεις των επόμενων δεκαετιών.

Το τρίτο μέρος επικεντρώνεται σε ζητήματα που αφορούν στον πληθυσμό της Ελλάδας. Το Κεφάλαιο 9 πραγματεύεται τις μεταβολές που αφορούν τον πληθυσμό της Ελλάδας από τη δημιουργία του σύγχρονου Ελληνικού κράτους μέχρι σήμερα. Ειδικότερα, παρουσιάζονται οι εξελίξεις αναφορικά με το μέγεθος και την αύξηση του πληθυσμού, με την γεωγραφική διάσταση των πληθυσμιακών αλλαγών καθώς και με τις μεταβολές στην κατά ηλικία δομή του πληθυσμού και στην σύνθεση των νοικοκυριών και των οικογενειών. Στο επόμενο Κεφάλαιο (10) αναλύονται τα δημογραφικά φαινόμενα της γονιμότητας και της θνησιμότητας. Πέρα από την ανάλυση για τα φαινόμενα αυτά καθ’ αυτά, η έμφαση δίνεται στην ανάδειξη καταστάσεων διαφορικής γονιμότητας και θνησιμότητας, δηλαδή διαφορών που παρατηρούνται αναφορικά με την αναπαραγωγή και την φθορά του πληθυσμού μεταξύ διακριτών πληθυσμιακών ομάδων. Στο Κεφάλαιο 11 διερευνάται το φαινόμενο της διεθνούς μετανάστευσης και της μετατροπής της Ελλάδας από χώρα αποστολής σε χώρα υποδοχής μεταναστών. Η ανάλυση για τις δυσκολίες της ποσοτικής αποτύπωσης του μεταναστευτικού φαινομένου, συνοδεύεται από την περιγραφή των μεταναστευτικών ρευμάτων εκροής από την Ελλάδα προς το εξωτερικό και την διερεύνηση ορισμένων βασικών χαρακτηριστικών του μεταναστευτικού πληθυσμού που διαβιώνει στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Στο τελευταίο Κεφάλαιο (12) παρουσιάζονται ορισμένες πτυχές των κοινωνικο-οικονομικών επιπτώσεων που προκύπτουν από τις δημογραφικές μεταβολές και αναλύονται οι προοπτικές εξέλιξης του πληθυσμού της Ελλάδας με ορίζοντα το έτος 2050.

Οι συγγραφείς ευελπιστούν ότι το εγχειρίδιο θα προσδώσει επιπλέον προστιθέμενη αξία στην ήδη υπάρχουσα ελληνική βιβλιογραφία αναφορικά με πληθυσμιακά και δημογραφικά ζητήματα.

Οι ευχαριστίες των συγγραφέων απευθύνονται στον Δημήτρη Ντούνα για την πολύτιμη συμβολή του στην τελική μορφή του αρχικού κειμένου και στην Μαρία Γκούσια για τις ιδιαίτερα χρήσιμες και εποικοδομητικές παρατηρήσεις της ως κριτικού αναγνώστη των κειμένων που επιπλέον ανέλαβε τη γλωσσική επιμέλεια του συγγράμματος.

Αθήνα, Οκτώβριος 2015

Οι συγγραφείς