Δημογραφία είναι ο κλάδος των κοινωνικών επιστημών που μελετά τους ανθρώπινους πληθυσμούς, τη δομή και τη σύνθεσή τους και διερευνά τη σχέση τους με τις φυσικές, κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές. O επικρατέστερος και ίσως πληρέστερος ορισμός της δημογραφίας διατυπώθηκε από τους Hauser και Duncan το 1959. Σύμφωνα με αυτόν δημογραφία είναι «η μελέτη του μεγέθους, της χωρικής κατανομής, της σύνθεσης και της δομής ενός πληθυσμού, των μεταβολών του και των συντελεστών αυτών των μεταβολών, δηλαδή της γεννητικότητας, της θνησιμότητας, των γεωγραφικών αλλά και κοινωνικών μετακινήσεων»4. Κάποιες νεώτερες προσπάθειες ορισμού της δημογραφίας και του αντικειμένου της, παρουσιάζονται στο Πλαίσιο 2.1.
Η ανάλυση ποσοτικών δεδομένων, όπως ο υπολογισμός του συνολικού μεγέθους, των αναλογιών μεταξύ πληθυσμιακών υπο-ομάδων, η δημιουργία δεικτών και η εκτίμηση των ρυθμών μεταβολής τους, αποτέλεσαν αρχικά τον κορμό της δημογραφικής ανάλυσης. Σταδιακά το πεδίο της δημογραφίας διευρύνθηκε ώστε να συμπεριλαμβάνει όχι μόνο τον υπολογισμό αλλά και την ερμηνεία των πληθυσμιακών μεταβολών καθώς και την εκτίμηση των μελλοντικών τάσεων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αναδείχθηκε η έντονη διαθεματικότητα του γνωστικού πεδίου και αναπτύχθηκαν ενδιαφέρουσες συνέργιες με επιστήμες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Η Δημογραφία τοποθετείται στο σημείο τομής πεδίων όπως η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία, η γεωγραφία, η ιστορία, οι επιστήμες υγείας, η βιολογία, τα οικονομικά, η οικολογία και η κοινωνική πολιτική. Η Δημογραφία εντάσσεται στις κοινωνικές επιστήμες, καθώς έχει ως επίκεντρο τον άνθρωπο. Οι τεχνικές και οι μέθοδοι ανάλυσής της όμως, απαιτούν περισσότερες από τις στοιχειώδεις γνώσεις μαθηματικών και στατιστικής.
| Σχήμα 2.1 Η Δημογραφία τοποθετείται στο σημείο τομής διαφορετικών επιστημονικών πεδίων. |
2.1. Το αντικείμενο της δημογραφίας
Κεντρική έννοια της δημογραφίας είναι ο πληθυσμός. Σε αντίθεση με τη Στατιστική όπου ως πληθυσμός περιγράφεται ένα σύνολο στοιχείων, στη δημογραφία ο όρος «πληθυσμός» χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα σύνολο ανθρώπων. Με τη δημογραφική του έννοια, ο πληθυσμός αναφέρεται στους ανθρώπους οι οποίοι ζουν σε συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή, σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Για παράδειγμα η απογραφή του 2011 που διενήργησε η ΕΛ.ΣΤΑΤ., συνέλεξε και κατέγραψε στοιχεία που αφορούσαν στο μέγεθος, τα χαρακτηριστικά και τη χωρική κατανομή του Ελληνικού πληθυσμού την 16η Μαϊου 2011. Ως προς τα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά (όπως πχ. φύλο, ηλικία, εθνικότητα, φυλή, οικογενειακή ή επαγγελματική κατάσταση κλπ) τα άτομα κατανέμονται σε διαφορετικές ομάδες, υποσύνολα του πληθυσμού.
Παρά την ευρεία χρήση της, η έννοια της λέξης «πληθυσμός» δεν είναι τόσο απλή όσο ακούγεται. Συχνά, είναι απαραίτητες κάποιες επιπλέον διευκρινίσεις σχετικά με τα κριτήρια προσμέτρησης ενός ατόμου σε έναν πληθυσμό. Μιλώντας για παράδειγμα για τον «πληθυσμό της Ελλάδας την 16η Μαϊου 2011» πρέπει να γίνει ο διαχωρισμός ανάμεσα στο «νόμιμο», το «μόνιμο» ή τον «πραγματικό» πληθυσμό της χώρας (βλέπε § 3.1).
Ο όρος πληθυσμός χρησιμοποιείται επίσης για την περιγραφή ενός υποσυνόλου του οποίου το μέγεθος και η δομή μεταβάλλονται ανάλογα με τα άτομα που εισέρχονται σ’ αυτό ή εξέρχονται από αυτό. Η σύνθεση του ελληνικού εργατικού δυναμικού, για παράδειγμα, μεταβάλλεται ανάλογα με την ηλικία και το φύλο των νεοεισερχομένων στην αγορά εργασίας και τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά εκείνων που εξέρχονται αυτής, λόγω συνταξιοδότησης ή θανάτου.
Το δημογραφικό ενδιαφέρον εστιάζεται τόσο στην περιγραφή της κατάστασης ενός πληθυσμού όσο και στη μεταβολή του.
Τα υπό μελέτη στοιχεία είναι:
- το μέγεθος: ποιος ο αριθμός των ατόμων που αποτελούν έναν πληθυσμό;
- η σύνθεση: ποια τα επί μέρους δημογραφικά ή άλλα χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου πληθυσμού; Ποια η αναλογία των ομάδων στο συνολικό πληθυσμό;
- η χωρική κατανομή: πώς κατανέμεται γεωγραφικά ο πληθυσμός;
- η δυναμική: πώς μεταβάλλονται διαχρονικά ο αριθμός και τα χαρακτηριστικά (δομή και σύνθεση, χωρική κατανομή) ενός συγκεκριμένου πληθυσμού;
Ένας πληθυσμός μεταβάλλεται, ως προς το μέγεθος (αυξάνεται ή μειώνεται), τη σύνθεση (μεταβάλλεται το σχετικό μέγεθος των υποομάδων που τον αποτελούν) και τη δυναμική (αλλάζει ο ρυθμός μεταβολής). Οι μεταβολές αυτές καθορίζονται από την άμεση επίδραση τριών βασικών παραγόντων: των γεννήσεων, των θανάτων και των μετακινήσεων. Η γεννητικότητα, η θνησιμότητα και οι μεταναστευτικές κινήσεις είναι τα κύρια δημογραφικά φαινόμενα που μελετούν οι δημογράφοι.
Μελετώντας τον πληθυσμό μιας περιοχής οι δημογράφοι προσπαθούν να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως: Ποιό το μέγεθος του πληθυσμού; Ποιός ο ετήσιος ρυθμός αύξησης ή μείωσης; Πόσοι είναι άνδρες και πόσες γυναίκες; Ποια η ηλικιακή κατανομή του πληθυσμού; Πόσες γεννήσεις και πόσοι θάνατοι καταγράφονται στη διάρκεια ενός έτους; Ποια τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των ατόμων που αποκτούν παιδιά ή εκείνων που πεθαίνουν; Ποιες οι αιτίες θανάτου ανά ηλικία; Ποιοι και πόσοι μεταναστεύουν; Πώς αλλάζει η δημογραφική συμπεριφορά ενός πληθυσμού;
Ο προβληματισμός σταδιακά επεκτείνεται με ερωτήματα όπως: Ποιες οι συνέπειες των παρατηρούμενων μεταβολών στην οικονομία, την κοινωνία, το περιβάλλον; Είναι δυνατόν, με κάποιες παρεμβάσεις, να επιδράσει κανείς στην πορεία των μεταβολών, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι αρνητικές συνέπειες ή να μεγιστοποιηθούν τα οφέλη;
Ήδη, από τις πρώτες προσπάθειες μελέτης των πληθυσμών και των μεταβολών τους, το ενδιαφέρον γύρω από τη φυσική κίνηση ενός πληθυσμού συνδυάστηκε με τον προβληματισμό σχετικά με την επίδραση της γονιμότητας και της θνησιμότητας στην κοινωνική ευημερία, την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτική σταθερότητα. Η ανησυχία γύρω από τις πληθυσμιακές επιπτώσεις εκφράζεται συχνά με μια προσπάθεια ρύθμισης των δημογραφικών μεταβολών με τρόπο τέτοιο ώστε να επιτευχθεί το βέλτιστο αποτέλεσμα. Η ρύθμιση αυτή επιχειρείται με την εφαρμογή πληθυσμιακών πολιτικών.
Πληθυσμιακές πολιτικές είναι οι πολιτικές που εφαρμόζει μια χώρα με στόχο να φέρει τον πληθυσμό σ’ εκείνα τα επίπεδα που θεωρούνται επιθυμητά. Συνήθως, μιλώντας για πληθυσμιακές πολιτικές σκέφτεται κανείς προσπάθειες μείωσης του ρυθμού πληθυσμιακής αύξησης. Ωστόσο, υπάρχουν πολιτικές με στόχο την αύξηση του πληθυσμού, είτε μέσω της ενίσχυσης της γονιμότητας είτε με τη διαδικασία προσέλκυσης εργατικού δυναμικού από άλλες χώρες. Παράλληλα με την εφαρμογή κατάλληλων πολιτικών, είναι δυνατή η ενίσχυση επί μέρους χαρακτηριστικών ενός πληθυσμού ή η αλλαγή στις αναλογίες μεταξύ διαφορετικών πληθυσμιακών υπο-ομάδων.
Σήμερα, η δημογραφία έχει πλέον εδραιωθεί ως επιστήμη και προσφέρεται ως μάθημα σε πλήθος Πανεπιστημιακών Σχολών και Τμημάτων ανά τον κόσμο. Σε προπτυχιακό επίπεδο διδάσκεται σε φοιτητές διαφορετικών ειδικοτήτων, όπως κοινωνιολογίας, ανθρωπολογίας, γεωγραφίας, ιστορίας, οικονομικών, στατιστικής, επιδημιολογίας, βιολογίας. Η δημογραφία «δανείζει» τα εργαλεία και τις τεχνικές της για την ποσοτική προσέγγιση των πληθυσμιακών θεμάτων, συμπληρώνοντας τις μεθόδους κάθε μιας από τις παραπάνω επιστήμες. Επίσης, υπάρχουν Πανεπιστήμια που παρέχουν ολόκληρο κύκλο σπουδών στο πεδίο της Δημογραφίας ο οποίος οδηγεί σε αντίστοιχο πτυχίο είτε σε προπτυχιακό είτε σε μεταπτυχιακό επίπεδο.
Παράλληλα, η δημογραφική έρευνα εκπονείται σε Πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, στατιστικά τμήματα, ινστιτούτα και σε διάφορους διεθνείς οργανισμούς.
| Πλαίσιο 2.1 Διαφορετικοί Ορισμοί της Δημογραφίας. |
Το αντικείμενο της δημογραφίας, όπως ήδη αναφέρθηκε, είναι ιδιαίτερα ευρύ. Η δημογραφική ανάλυση διακρίνεται σε τρία πεδία, ανάλογα με το αντικείμενο μελέτης και τον τρόπο προσέγγισης του: η Μαθηματική Δημογραφία, η Πληθυσμιακή Ανάλυση και η Εφαρμοσμένη Δημογραφία (Σχήμα 2.2).
| Σχήμα 2.2 Τα πεδία της Δημογραφίας. |
Η Μαθηματική Δημογραφία (Formal Demography) τοποθετείται στο επίκεντρο της επιστήμης και ασχολείται με την ανάπτυξη των τεχνικών και μεθόδων της επιστήμης. Η μαθηματική δημογραφία αξιολογεί την ποιότητα των πρωτογενών δεδομένων, καταρτίζει δείκτες και αναπτύσσει τις τεχνικές και τις μεθόδους πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η θεωρία της επιστήμης. Το συγκεκριμένο πεδίο της δημογραφίας εστιάζει στο μέγεθος, την κατά ηλικία και φύλο σύνθεση ενός πληθυσμού και μελετά τη φυσική του κίνηση. Στα αντικείμενα της μαθηματικής δημογραφίας περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων:
| ➢ | η αναζήτηση τεχνικών προκειμένου να αντιμετωπιστεί η απουσία επαρκών για τη δημογραφική ανάλυση πρωτογενών δεδομένων, είτε λόγω ελλειπούς καταγραφής είτε λόγω περιορισμένης αξιοπιστίας, |
| ➢ | η κατάρτιση δημογραφικών δεικτών και η δημιουργία τεχνικών προσομοίωσης των δημογραφικών μεταβολών, |
| ➢ | η ανάπτυξη μεθόδων προσέγγισης και επίλυσης θεωρητικών ερωτημάτων, |
| ➢ | η δημιουργία θεωρητικών μοντέλων για τη μελέτη των πληθυσμών, |
| ➢ |
η εκπόνηση πληθυσμιακών προβολών για την εκτίμηση της εξέλιξης του πληθυσμού είτε σε παγκόσμιο είτε σε τοπικό επίπεδο. |
Η Πληθυσμιακή Ανάλυση ή μελέτη των πληθυσμών (Population studies) διαφοροποιείται από τη Μαθηματική Δημογραφία τόσο ως προς τις μεταβλητές που διερευνά όσο και ως προς τα ερωτήματα που προσπαθεί να απαντήσει. Η πληθυσμιακή ανάλυση, δεν περιορίζεται στα δημογραφικά χαρακτηριστικά του ατόμου ή του πληθυσμού (ηλικία και φύλο) αλλά εξετάζει και κοινωνικά χαρακτηριστικά όπως θρησκεία, επίπεδο εκπαίδευσης, οικογενειακή κατάσταση κλπ. Επιπλέον, έχοντας διαθέσιμες από τη Μαθηματική Δημογραφία τις πληροφορίες σχετικά με το μέγεθος και την ένταση των δημογραφικών μεταβολών, επιχειρεί την ερμηνεία τους και την αναζήτηση διασυνδέσεων με κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες. Η Πληθυσμιακή ανάλυση ασχολείται με:
| ➢ | την κατανόηση και ερμηνεία των δημογραφικών μεταβολών |
| ➢ | τη μελέτη των γεωγραφικών διαφοροποιήσεων |
| ➢ | την αναζήτηση αλληλεπιδράσεων με άλλες μη δημογραφικές παραμέτρους ή μεταβλητές |
Ανάλογα με το είδος των μη-δημογραφικών παραμέτρων στις οποίες επικεντρώνεται η ανάλυση διακρίνονται διαφορετικοι κλάδοι της Δημογραφίας:
|
♦ |
Κοινωνική Δημογραφία: ο κλάδος της Δημογραφίας που μελετά τις κοινωνικές συνθήκες οι οποίες μεταβάλλουν τα δημογραφικά δεδομένα και τις κοινωνικές επιδράσεις που έχουν τα πληθυσμιακά μεγέθη και οι μεταβολές τους. |
| ♦ | Ιστορική Δημογραφία: είναι εκείνος ο κλάδος της Δημογραφίας ο οποίος σε συνδυασμό με την Ιστορία και την Αρχαιολογία, διερευνά διαχρονικά τους πληθυσμούς και τα χαρακτηριστικά τους, αναζητά ενδεχόμενες κυκλικές διακυμάνσεις, μελετά τις μακροχρόνιες κινήσεις των κοινωνικών και οικονομικών δομών του πληθυσμιακού δυναμικού. |
| ♦ | Οικονομική Δημογραφία: Η αλληλεπίδραση μεταξύ οικονομίας και δημογραφίας έχει επί μακρόν απασχολήσει τους επιστήμονες, ενώ η μακρά σχετική έρευνα έχει να επιδείξει ενδιαφέρουσες, αν και συχνά αντικρουόμενες προσεγγίσεις και ερμηνείες. Η οικονομική δημογραφία επικεντρώνεται στη μελέτη και ερμηνεία της επίδρασης των οικονομικών παραμέτρων στα χαρακτηριστικά ενός πληθυσμού και αντίστροφα στην επίδραση των πληθυσμιακών παραμέτρων στη διαμόρφωση του οικονομικού περιβάλλοντος. Επιπλέον, σταδιακά διαφαίνονται όλο και περισσότερες δυνατότητες εφαρμογής των οικονομικών μοντέλων στην κοινωνική και δημογραφική συμπεριφορά του ατόμου. Το ενδιαφέρον των οικονομικών δημογράφων επεκτείνεται σε ζητήματα που αφορούν ατομικές επιλογές σχετικά με το γάμο, το διαζύγιο, την απόκτηση παιδιών. Η σύνδεση μεταξύ οικονομίας και δημογραφίας συντελείται τόσο σε μικροοικονομικό όσο και σε μακροοικονομικό επίπεδο. |
| ♦ | Πολιτική Δημογραφία: Η πολιτική δημογραφία ασχολείται με τις πολιτικές παραμέτρους είτε ως ρυθμιστές είτε ως επακόλουθα των δημογραφικών τάσεων και μεταβολών. Στην τομή της δημογραφίας και της πολιτικής επιστήμης, ο συγκεκριμένος κλάδος δεν έχει ακόμη αρκετά αναπτυχθεί και αξιοποιηθεί. Τις τελευταίες δεκαετίες το σχετικό ενδιαφέρον έχει ενταθεί, αναγνωρίζοντας τη δημογραφική επίδραση και τις πληθυσμιακές συνέπειες ως σημαντικές παραμέτρους πίσω από κάθε ένα από τα μεγάλα σύγχρονα προβλήματα του πλανήτη. |
| ♦ | Η Εφαρμοσμένη Δημογραφία (Applied Demography) πρόσφατα αναγνωρίστηκε ως διακριτό πεδίο της Δημογραφίας. Αναδεικνύει τη χρησιμότητα της Δημογραφίας στη λήψη αποφάσεων καθώς και στην άσκηση πολιτικής. Εστιάζει στην πρακτική εφαρμογή των δημογραφικών μεθόδων και δεδομένων στο πεδίο του στρατηγικού σχεδιασμού και της ανάπτυξης μιας περιοχής. Βρίσκει εφαρμογή τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Ελάχιστες είναι οι πτυχές της καθημερινότητας και οι τομείς της πολιτικής που δεν επηρρεάζονται άμμεσα ή έμμεσα από τις μεταβολές στη δομή και σύνθεση του πληθυσμού. |
Στο παρακάτω σχήμα παριστάνεται η αλληλεπίδραση της δημογραφίας με άλλες επιστήμες και διαφαίνονται οι τομείς εφαρμογής της.
| Σχήμα 2.3 Διασύνδεση Δημογραφίας με άλλα επιστημονικά πεδία. |
2.3. Η Δημογραφία στο Internet
Ακολουθούν κάποιες διευθύνσεις ιστοσελίδων με δημογραφικό ενδιαφέρον. Η λίστα είναι ενδεικτική και δεν είναι εξαντλητική:
|
|
Brown University - Population Studies and Training Center | http://wwwpstc.brown.edu |
|
|
Center for Population Studies (London School of Hygiene and Tropical Medicine) | http://www.lshtm.ac.uk/eps/cps/cpslinks.htm |
|
|
Center for Population Studies Resources | http://www.cepr.org |
|
|
Demographic Links | http://www.trinity.edu |
|
|
Demography & Population Studies | http://demography.anu.edu.au/ |
|
|
VirtualLibrary Harvard Center for Population and Development Studies | http://www.hsph.harvard.edu/Register/pop-ctr.htm |
|
|
Institut National d'Etudes Démographiques | http://www.ined.fr |
|
|
Laboratory of Anthropology - Demography | http://platon.ee.duth.gr/~xirot/labor/links_demog.html |
|
|
Migration Policy Institute | http://www.migrationpolicy.org |
|
|
OPENPOP | http://www.openpop.org/ |
|
|
POPLINE | http://www.jhuccp.org/popline/index.stm |
|
|
Population Association of America | http://www.popassoc.org |
|
|
Population Index -on the web | http://popindex.princeton.edu |
|
|
Population Reference Bureau | http://www.prb.org |
|
|
Population Studies Center - University of Michigan | http://www.psc.lsa.ymich.edu |
|
|
Smart Growth | http://www.smartgrowth.org |
|
|
The Council of Europe | http://www.coe.int/t/e/social_cohesion/ population/demographic_year_book/2002_Edition/ |
|
|
The Harvard Institute for International Development | http://www.hiid.harvard.edu |
|
|
The International Institute for Environment and Development | http://www.iied.org |
|
|
THE MAX PLANCK INSTITUTE FOR DEMOGRAPHIC RESEARCH | http://www.demogr.mpg.de/en/ |
|
|
The World Bank | http://www.worldbank.org |
|
|
The World Health Organization | http://www.who.int |
|
|
The World-Wide Web of Demography | http://www.nidi.nl |
|
|
US Census Bureau, IDB - Population Pyramids | http://www.census.gov/ipc/www/idbnew.html |
|
|
Vienna Institute of Demography | http://www.oeaw.ac.at/vid/ |
|
|
Weeks Population | http://weekspopulation.blogspot.gr/ |
|
|
Zero Population Growth | http://www.zpg.org |
- Bloom D.E., Canning D., and Sevilla J. (2003) The Demographic Dividend: A new perspective on the economic consequences of population change. Population Matters series. Santa Monica, California: Rand.
- Denemy, P.G and Mc Nicoll (eds) (2003) Encyclopedia of Population, Macmillan Reference USA.
- Hauser, P. M. and O. D. Duncan (1959) The Nature of Demography, The Study of Population: An inventory and appraisal, edited by P. M.Hauser and O.D. Duncan, pp.29-44. Chicago: University of Chicago Press.
- Poston, Jr, D. and Micklin, M.(eds) (2005) Handbook of Population, Series: Handbooks of Sociology and Social Research, 918p., Springer.
- Pressat R. (1985) The Dictionary of Demography, edited by C. Wilson. Oxford; New York: Blackwell Reference.
- Weeks, J. (2014) Population, an Introduction to Concepts and Issues. 12th edition. Wadsworth.
 |
 |